Pomimo obecnego, słabego stanu gospodarki w przeszłości Imperium Mali było jednym z najbogatszych państw, a majątek jego przywódcy, Mansy Musy, szacunkowo wynosił w przeliczeniu na dzisiejsze pieniądze około 450 miliardów dolarów, co czyni go jednym z najbogatszych ludzi w historii.
Rządy Mansy Musy określane są mianem „złotego wieku”, podczas którego Mali osiągnęło szczyt swojej świetności. Podczas jego panowania, które przypada na lata ok. 1312-1337, Imperium Mali zajmowało obszar od Oceanu Atlantyckiego aż do masywu Adrar des Iforas (tereny obecnego Mali, Gwinei, Senegalu, Mauretanii oraz Gambii), kontrolując tym samym szlaki handlowe łączące Afrykę Północną z krajami subsaharyjskimi. Pozwoliło to na dostarczanie do kraju wielu cennych surowców, takich jak złoto czy sól. Wykorzystując dogodną lokalizację, Musa opodatkował transport kruszców czy towarów luksusowych przez jego państwo. Oprócz rozkwitu gospodarczego władca dokonał także podboju sąsiednich krajów (m.in. Songhaju) oraz położył nacisk na rozwój naukowy i kulturowy (centrum piśmiennictwa stało się bogate miasto Timbuktu), co pozytywnie wpłynęło na rozpowszechnienie języka, praw czy obyczajów na tym terenie.
Musa ustanowił także prawo, na mocy którego każdy kawałek złota, ważący więcej niż kilka gramów, wydobyty w jego państwie, należał do niego, a ci, którzy je wydobyli, mogli zachować jedynie tzw. złoty pył i złote płatki.
Warto wspomnieć, że mocarstwo to wydobywało wówczas dwie trzecie całego tego kruszcu na świecie. Złota w Mali było tak dużo, że produkowano z niego nie tylko biżuterię, ale także instrumenty muzyczne i broń.
O przepychu towarzyszącemu okresowi panowania Musy może świadczyć m.in. wyprawa do Mekki, którą z racji bycia pobożnym wyznawcą islamu, władca odbył w latach 1324-1325. Oprócz celów religijnych pielgrzymka ta miała umocnić jego rządy, a także wprowadzić Mali do grona znanych i uznawanych państw świata muzułmańskiego.
Z uwagi na położenie Mali za Saharą oraz ogromne odległości, które dzieliły to państwo od głównych ośrodków islamu, było to zadanie bardzo trudne i kosztowne. Dlatego król, aby sfinansować podróż, nałożył na poddanych specjalny podatek.
Musa odbył pielgrzymkę w towarzystwie blisko 60 tys. ludzi odzianych w brokat i perski jedwab, w tym 12 tys. niewolników niosących złote sztabki i 500 niewolników wyposażonych w zdobione złotem laski. Podróżującym towarzyszyły setki wielbłądów niosących złoto, a także żywność, odzież i inne zapasy.
Trasa wiodła przez Walatę, Tuat (obecna Algieria) i Kair. Wszędzie, gdzie się udał, Mansa Musa rozdawał złote prezenty i dokonywał setek zakupów płacąc złotem. Przez to, że wprowadził do obiegu tyle złota w tak krótkim czasie, spowodował spadek jego wartości. Kiedy Musa dotarł do Kairu, podarował wówczas panującemu sułtanowi al-Malikowi al-Nasirowi złoto warte 30 mln dzisiejszych złotych. Dodatkowo członkowie karawany wydawali potężne kwoty, pomimo faktu, że wszystko sprzedawano im po pięciokrotnie zawyżonych cenach. Hojność i bogactwo przybyszów była tak wielka, że w wyniku nagłego zwiększenia podaży złota doprowadzili oni do inflacji, która zachwiała gospodarkę sułtana na parę lat, a wysoki kurs mitkala złota (1 mitkal = około 4,7 g), równy 25 drahmom, obniżył się poważnie i po dwunastu latach wynosił tylko 22 drahmy.
Zasoby złota malijskiego władcy nie były nieskończone i w pewnym momencie wyczerpały się wszystkie posiadane zapasy, co zmusiło Musę do pożyczania pieniędzy od kupców z Kairu.
Niektórzy historycy twierdzą, że wracając do Mali, Musa zrozumiał ogrom strat ekonomicznych, jakie wyrządziło jego złoto. Pożyczając, starał się usunąć część drogiego metalu z obiegu i ratować w ten sposób Kair. Zdawał sobie sprawę, że straci na tym działaniu oraz, że warunki pożyczek nie będą zbyt korzystne – 700 w zamian za 300 pożyczonych dinarów. Nie stanowiło to jednak dla niego dużej przeszkody, gdyż wiedział, że w ojczyźnie czekają na niego nieprzebrane góry kruszcu.
Podczas wyprawy, w wyniku ciężkiej wędrówki przez Saharę, zmarło tysiące ludzi. Mozolna podróż przyniosła jednak Mansie Musie oczekiwaną sławę, zapewniając mu szeroki rozgłos w krajach arabskich, a także chrześcijańskich państwach śródziemnomorskich. Niewątpliwie wielka pielgrzymka pozostawiła ludziom wyobrażenie o nim jako wielkim królu potężnego i dobrze prosperującego królestwa.
W dalszych dziejach Mali można zauważyć stopniowe osłabienie państwa. Wpływ na to miały nieustanne walki o tron, m.in. takie jak spisek przeprowadzony przez żonę władcy Mansy Sulejmana – Kasę. Kuzyn Mansy Sulejmana miał powrócić z wygnania i obalić władzę dzięki podarowanym oddziałom zbrojnym, podlegającym Kasie. Spisek jednak został odkryty i nie powiódł się. Istnienie państwa było w niebezpieczeństwie również z powodu wzrastającej potęgi Songhaju. W wieku XV Mali zostało najechane przez ówcześnie zależny od niego Songhaj, w wyniku czego uzyskał on niezależność. Porażka ta pokazała słabość Mali i obecne w państwie problemy wewnętrzne. Było to zapowiedzią kolejnych najazdów, strat oraz klęsk. Ostatecznie w XVII wieku po licznych porażkach na tle militarnym oraz utracie wielu terytoriów kraj upadł. Upadek ten był stopniowy i odbywał się przez dłuższy okres czasu, poprzez rozdrobnienie się państwa i uzyskiwanie niezależności przez poszczególnych zarządców prowincji.
W wiekach XVII-XVIII na terenach byłego Mali nastąpiło zmniejszenie liczby ludności na skutek m.in. nasilonego handlu niewolnikami oraz wywozu ludności. Do handlu dochodziło na wybrzeżu Afryki, gdzie Europejczycy kupowali niewolników do zasiedlenia Ameryki, która posiadała ogromne obszary do zagospodarowania. Do przyczyn negatywnych zmian demograficznych zaliczane są również straty ludzi w wyniku przegranych wojen i najazdów, gdzie porywano czy też zabijano ludzi – najczęściej tych młodych i silnych. W wyniku spadku wartości złota, władcy w celu wyrównania poniesionych strat dążyli do podniesienia ilości wywożonych niewolników, co pogłębiało jedynie problemy demograficzne. Ponadto w tych wiekach klęski głodowe oraz zarazy były wyjątkowo częste. W samym XVII wieku odnotowano 16 klęsk żywiołowych, a w XVIII wieku – 4 wielkie głody i zarazy.
Za czasów Mansy Musy gospodarka państwa przeżywała okres rozwoju i dobrobytu, w przeciwieństwie do wieków XVII-XVIII, podczas których nie funkcjonowała ona tak dobrze.
W wyniku rozpadu państw, stagnacji gospodarki północnoafrykańskiej, spadku cen kruszców, zaprzestania postrzegania zachodnioafrykańskich kopalni złota jako głównego źródła dostaw tego surowca dla terenów otaczających Morze Śródziemne oraz złej sytuacji polityczno-demograficznej nastąpiło zahamowanie handlu transsaharyskiego. Handel ten był jednak ważnym elementem dla Imperium Mali za panowania Mansy Musy. Regres gospodarczo-społeczny był spowodowany ogółem czynników, do których zalicza się grabieże, spadek produkcji rolnej czy brak poczucia bezpieczeństwa i zaufania (w szczególności wśród kupców). Podczas kryzysu ceny żywności wzrastały, a cena złota malała. Kryzys ten sam siebie pogłębiał, a jego skutki możemy obserwować aż do dziś.
W wieku XIX nastąpiły pozytywne zmiany dla gospodarki oraz demografii. Główną przyczyną była zwiększona produkcja rolna – nadwyżki plonów kierowano na rynek zbytu lub oddawano władcom za inne pożądane dobra. Możliwe było to również dzięki osłabieniu handlu niewolnikami oraz zmniejszeniu ilości wywożonej ludności. Kultura niewolnictwa nie zniknęła tak prędko, lecz niewolnicy nie byli wywożeni już poza Afrykę – najczęściej byli kupowani przez zamożnych kupców lub władców państw sąsiedzkich. Wzmocnienie państwa poprzez ustabilizowanie spraw wewnętrznych ograniczyło ilość najazdów, dzięki czemu straty w ludziach były mniejsze.
W czasie zachodzenia pozytywnych przemian na terenach byłego Mali interesy Europy i Afryki zaczęły być coraz bardziej rozbieżne. Sposób, w jaki europejskie mocarstwa pragnęły przeprowadzić ekspansję kolonialną, wymagał interwencji państwa, gdyż niezbędnym było przełamanie oporu ludności afrykańskiej. Dla Europejczyków głównym celem ekspansji było pozyskanie nowego rynku zbytu. Chęć ta została nasilona po przegranej przez Francję w 1871 roku wojnie francusko-pruskiej. Rynek afrykański był idealnym miejscem dla Francuzów na powetowanie strat. Mieszkańcy terenów afrykańskich walczyli z determinacją o wolność drogami dyplomatycznymi oraz za pomocą oporu zbrojnego. Sprzeciw był tak silny, że Francja została zmuszona do przeprowadzenia podbicia militarnego, w wyniku czego w 1895 roku wydano dekret o ustanowieniu Francuskiej Afryki Zachodniej. Należał do niej Sudan Francuski jako autonomiczna kolonia, którego gospodarka była podporządkowana interesom gospodarki francuskiej, a duża część produkcji rolniczej, hodowlanej i rybołówstwa była dedykowana eksportowi. Gospodarka Sudanu podczas czasów kolonialnych rozwijała się, lecz bardzo powoli i w taki sposób, że stała się ona mocno zależna od Francji – wyraźnie widoczna była dysproporcja sił między dwoma państwami.
Ludność Francuskiej Afryki Zachodniej nie zgadzała się z narzuconymi im francuskimi administracją i ładem. Ich sprzeciw dotyczył często opodatkowania czy poboru do wojska (w tym podczas I i II wojny światowej). Napięcia rosły pomiędzy kolonizatorami a wyzyskiwaną ludnością. Dzięki działaniom dyplomatycznym Sudan Zachodni w 1960 roku ogłosił niepodległość Republiki Mali. W republice zaczęto wprowadzać gospodarkę planową, co doprowadziło do odpływu kapitału zagranicznego, wzrostu podatków oraz ogólnego podniesienia się poziomu cen. Niedługo po utworzeniu państwa doszło do zamachu stanu, a parę lat później utworzona została jedyna legalna partia w kraju. W kolejnych latach doszło do protestów studenckich oraz dwukrotnej wojny z sąsiadem Burkina Faso, a dopiero w latach 90. wprowadzony został system wielopartyjny. Natomiast na początku XXI wieku rządzący zmagali się z problemami na tle konfliktów etniczno-religijnych ludności, m.in. dochodziło do konfrontacji grup islamskich o nieprzyjaznych stosunkach.
Oprócz niestabilnej sytuacji politycznej w Mali, obszary Sahelu ulegają procesowi pustynnienia. Zjawisko to jest tłumaczone zmianami klimatycznymi takimi jak zmniejszone opady deszczu oraz ingerencją ludzką w otoczenie (m.in. wycinka lasów i złe zarządzanie zasobami wodnymi). Przekłada się to bezpośrednio na zmniejszenie powierzchni pastwisk, zatem na mniejszą ilość pożywienia. Pustynnienie Sahelu spowodowało klęskę głodu (od lat 60. do 80. XX wieku), w wyniku której zmarło około miliona osób oraz migracje ludności na tereny o znaczniejszych zasobach wodnych.
Co więcej, w 2012 roku wybuchła wojna domowa pomiędzy rebeliantami Tuaregami a armią malijską. Po 2 latach walk wraz z pomocą państw Europy, Afryki oraz Ameryki Północnej udało się podpisać układ pokojowy. Niemniej jednak nie był to ostatni konflikt wewnętrzny – w 2020 roku dokonano kolejnego zamachu stanu. Na terenie Mali obecnie dalej toczą się walki. Wiele mieszkańców tych terenów opuściło kraj, a ci, którzy zostali, nie mają dobrego dostępu do opieki zdrowotnej. W państwie panują niepokoje społeczne, co nie stwarza warunków do rozwoju państwa, zwłaszcza w wymiarze ekonomicznym.
Państwo kiedyś tak potężne, bogate w złoto, na przestrzeni lat przemieniło się w jedno z najuboższych państw świata. Za panowania Mansy Musy Mali było niesamowicie rozwinięte, lecz jego następcom nie udało się utrzymać jego stabilności. Liczne najazdy na kraj były powodem nawarstwiania się problemów. Jednocześnie wystąpił rozkwit handlu niewolnikami. Państwo Mali dostało szansę na odbudowę w XIX wieku, ale niestety kolonializm francuski oraz problemy wewnętrzne uczyniły ją niemożliwą do osiągnięcia. Aż przykro pomyśleć, że cała historia upadku potęgi państwa Mali zaczęła się od złota i zbyt dużej jego dostępności.
Źródła:
ROBERT KŁOSOWICZ, PAŃSTWA SAHELU – „STREFA KRYZYSÓW” W AFRYCE SUBSAHARYJSKIEJ
MICHAŁ TYMOWSKI, HISTORIA MALI
https://pl.wikipedia.org/wiki/Kl%C4%99ska_suszy_w_Sahelu
https://pl.wikipedia.org/wiki/Mali#XXI_wiek
https://pl.wikipedia.org/wiki/Mali#Gospodarka
https://pl.wikipedia.org/wiki/Imperium_Mali
https://pl.wikipedia.org/wiki/Mansa_Musa
file:///C:/Users/User/Downloads/Historia_Mali.pdf
Autorki:
Alicja Pardała i Basia Kowalczyk
